Хятад бол агуу үндэстэн, 21-р зууны дэлхийн их гүрэн Хятад гэсэн үзэл санаа ихсээд байгааг хэн хүнгүй мэднэ. Хятадууд ч өөрсдийгөө агуу үндэстэн гэдгийг нотлохын тулд урьд өмнийн үүх түүхээ хүртэл өөрсдөө шал өөр болгон гуйвуулж байгаа. Нийтийн он тоололын өмнө цагаан хэрмийг барьж байхдаа тэд дэлхийн хэмжээний агуу их улс байсан юм шиг л ярьж бичих бол наад захын хэрэг болчихоод байгаа билээ. Яг үнэндээ хойт зүгийн нүүдэлчдээс айсандаа, аргаа барсандаа мянган бээрийн цагаан хэрэм барьж босгосон гэдгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй, мартсан дүр үзүүлж,агуу ихээр харуулах дурсгал болгон тайлбарлаж байгаа юм. Нийтийн тоололоос өмнөх 1000 оноос 1200 оныг хүртэл олон мянган жилийн турш цагаан хэрмийн ард амьдарч асан нүүдэлчин монгол угсаатнуудад өндийж босож чадахгүй болтолоо байнга хиар цохиулсаар байгаад хожим нь Сүн, Алтан, Тангуд улс хэмээн гурав хуваагдсан нь ч дэлхийн хэмжээний агуу их хүмүүс байсантай нь холбоотой юм байх. Энэ маягаараа болтэд Хүннүгийн үед долоо найман хэсэг болон хуваагдсан жижиг улс байгаагүй, харин ч дэлхийн хэмжээний долоо найман их гүрнүүд байсан мэтээр тайлбарлах шинжтэй байгаа юм.

　

Яг үнэндээ Хятадын “их гүрнүүд” гээд байгаа Хан, Тан ч Солонгосын Пэгжэ, Кугэре гэх мэт жижиг улсуудыг ч эрхшээлдээ оруулж чадаагүй юм шүү дээ. Харин ч “агуу их”хятадууд 1200 оны эхээр Чингис хааны монголчуудад эзлэгдэж, 1368 он хүртэл монголчуудын дарлалд 100 гаруй жил талхигдан дарлагдаж, эмс охидоо булаалгаж байсан түүхтэй. Харин 1368 онд Монголын Тогоонтөмөр хаан Дайдуу хотын хаан ширээгээ алдсаны дараа 200 жил оршин тогтносон Мин гүрний үед хятадууд сая л нэг их гүрний төрхтэй улс болж төлөвшсөн юм. Гэвч Мин гүрнийг хойт зүгийн монголчууд байнга уулгалан довтолж их хааныг нь хүртэл олзлон авч хонь малаа харуулж байсныг дурдах хэрэгтэй. Ер нь эртний хятадын түүхэнд дайснуудаасаа айж асар том цагаан хэрэм бариулсныг нь эс тооцвол их гэж хэлэх зүйл бараг байхгүй дээ. Мин гүрэн монголчууд болон бусад нүүдэлчин аймгуудын довтолгоонд суларсаар 1600 оны эхээр Манж аймгуудыг нэгдэн босож ирэхэд аргаа бараад Монголын хаадтай эвийн гэрээ байгуулсан ч цохигдон хиарч, Бээжин хотоо эзлүүлсэн билээ. Хятадын хувьд дэлхийн түүхэнд 1640 оноос эхлэн 1911 он хүртэлхи 271 жилийн турш огт байхгүй болж оронд нь манж үндэстэнүүд гарч ирсэн билээ.

　

Харин 1911 онд манжийн хааныг түлхэн унагааж гахай жилийн хувьсгалаа эхлүүлсэн ч Хятад улс Гоминдан болон улаан генерал, мөн хуучны генералуудын захирдаг хэд хэдэн вант улс болон бутарсан юм. Япон орж ирээгүй бол Хятад Чингис хааны монголчуудын өмнөх үе шиг гурав юм уу дөрвөн хэсэг улс болон хувирах тавилантай байв. Гэвч япончууд Хятадын эх газрын дийлэнхи хэсгийг 10-аад жил эзлэн түрэмгийлснээр хятадууд аргагүй эрхэнд нэгдэж эхэлсэн юм. Ингээд 1949 онд Мао Цээ Дун, И.Сталины тусламжтайгаар Хятадыг нэгтгэж чадсан билээ. Манжууд 271 жил хятадуудыг амар амгалан байлгаж, тариаг нь тариулж тэжээсний хүчинд тэд Маог гарч ирэхэд 700 сая болтолоо өссөн байлаа. Ингээд 1949 оноос хойш өнөөг хүртэл хятадууд коммунист дэглэмийн дор цэрэгжсэн социалист төрийн эрхэнд 63 жил нэг улс хэмээгдэн амьдарцгааж байна. 1949 оноос өмнөх 2500 жилийн түүхэндээ хятадууд бат бэх ар тал, хүн амын тооны давуу тал, өндөр соёл иргэншилтэй атлаа сул дорой үндэстэн шиг амьдарч ирсэн болохыг доороос харж болно. Мин гүрний үеийн эв нэгдлийг эс тооцвол хятадууд дандаа л нүүдэлчдэд хиар цохиулж монголчуудад 150 жил, манжуудад 300 жил нийтдээ хагас мянган жил бусдын эрхшээл дор дарлагдаж ирсэн улс билээ. Ийм улсыг хэн хүчирхэг үндэстэн гэх билээ.

　

1949 онд БНХАУ-ыг байгуулсанаасаа хойш тус улсын арми 1962 онд Даманы арлын төлөө, 1951-1953 онд Солонгосын хойгт, 1954 онд Энэтхэгтэй, 1979 онд Вьетнамтай дөрвөн удаа сая орчим цэрэг оролцуулсан томоохон мөргөлдөөнийг өдөөсөн ч ялж чадаагүй нь тэдний сулд орой байдлыг улам тодхон харуулдаг юм. Солонгосын хойгийн дайнд нэг саяхүнтэй армиа оролцуулсан ч бараг 100 мянга шахам хүүрээ хойш нь буцааж татсан гэдэг. Даманы арлын төлөө 120 мянган цэрэг нь ЗХУ-ын шинэ зэвсгийн туршилтанд өртөж үгүй болсон. Энэтхэгийн ууланд хятадууд хамгийн олон байлдааны онгоцоо алдсан бол 1979 онд Вьетнамтай хийсэн мөргөлдөөнд бараг 200 мянган цэрэгээ алдаж асар их хохирол амссан байдаг юм. Түүнчлэн хятадуудын сул доройг харуулах өөр нэг томоохон үйл явдал 1989 онд Тянь Ань Менийн талбай дээр болсон билээ.

　

1989 оны 6-р сарын 4-ны өдөр ХАЧА-ийн цэргүүд цөмрөн орохоос нэг өдрийн өмнөуг талбай дээр хамгийн багаар бодоход 300 мянган оюутан жагсаж талбай тэр чигээрээ хүнээр оволзож байлаа. Хятадаас өөр газар бол 300 мянга бүү хэл 100 мянган хүн эсэргүүцэлээ илэрхийлэн оволзоход тэдний эсрэг ямарч цэргийн хүч хөдөлгөөд нэмэргүй, юутай хүүтэй нь арчаад ялалтанд хүрэх байсан нь лавтай. Гэвч Тянь Ань Менийн талбай дээр оволзож байсан хамгийн багаар бодоход 300 орчим мянган залуу ХАЧА-ийн эсрэг юу ч хийж чадаагүй юм. Хятад хүний сул дорой тал чухамхүү 1989 оны Тянь Ань Менийн талбай дээр ив илхэн ажиглагдсан гэж үзэж болох юм. Тэдэн дахиад тийм боомж олдсон чдахиад л сул доройгийн улмаас хядуулаад дуусах байх. Хятадууд эд хөрөнгөүйлдвэрлэх мөн идэж ууж, өсч үржихдээ л сүрхий болохос бус оргилсон тэмүүлсэн зүйлд сул дорой , эрч хүчгүй халуун ханзны шавьж шиг хүмүүс болох нь ганцхан энэ жишээнээс л аяндаа анзаарагдаж байгаа биз дээ.
　

Нармай монгол